Ακολουθώντας τα λεφτά: Δημοσιογραφία δεδομένων και «διασυνοριακή» συνεργασία
Οι δημοσιογράφοι ερευνητές και οι πολίτες που ενδιαφέρονται για την αποκάλυψη του οργανωμένου εγκλήματος και της διαφθοράς που επηρεάζουν τις ζωές δισεκατομμυρίων ανθρώπων παγκοσμίως, κάθε μέρα που περνά έχουν άνευ προηγούμενου πρόσβαση σε πληροφορίες. Τεράστιες ποσότητες δεδομένων γίνονται διαθέσιμες online από κυβερνήσεις και άλλους οργανισμούς, και φαίνεται πως οι πολύ αναγκαίες πληροφορίες όλο και περισσότερο, είναι στη διάθεση του καθενός. Παρ’ όλα αυτά, την ίδια ώρα διεφθαρμένοι αξιωματούχοι στις κυβερνήσεις αλλά και οργανωμένες εγκληματικές ομάδες κάνουν ότι περνάει από το χέρι τους για την απόκρυψη των πληροφοριών προκειμένου να κρύψουν τα αδικήματα τους. Κάνουν προσπάθειες να κρατήσουν τους ανθρώπους «στο σκοτάδι» ενώ διεξάγουν άσχημες συμφωνίες που προκαλούν αναταραχές σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας οδηγώντας σε σύγκρουση, πείνα ή άλλες κρίσεις.
Είναι καθήκον των δημοσιογράφων-ερευνητών να αποκαλύψουν τέτοια αδικήματα και πράττοντας το, να αχρηστεύσουν διεφθαρμένους και εγκληματικούς μηχανισμούς.
Υπάρχουν τρεις κατευθυντήριες γραμμές οι οποίες αν ακολουθηθούν, μπορούν να οδηγήσουν σε μια καλή, διεξοδική δημοσιογραφία όταν ερευνά σημαντικές πράξεις διαφθοράς και εγκλημάτων, ακόμα και στα πιο αυστηρά περιβάλλοντα:
- Σκέψου έξω από τη χώρα σου
-
Σε πολλές περιπτώσεις, Είναι πολύ πιο εύκολο να πάρεις πληροφορίες από το εξωτερικό παρά εντός της χώρας όπου λειτουργούν οι δημοσιογράφοι-ερευνητές. Οι πληροφορίες που συγκεντρώνονται από το εξωτερικό μέσω ξένων βάσεων-δεδομένων ή χρησιμοποιώντας την πρόσβαση άλλων χωρών σε νομοθεσίες για την πληροφόρηση, ίσως είναι αυτό ακριβώς που χρειάζεσαι για να ενώσεις τα κομμάτια του ερευνητικού πάζλ. Σα να μην έφτανε αυτό, οι εγκληματίες και οι διεφθαρμένοι αξιωματούχοι δεν κρατούν τα λεφτά τους στο μέρος από το οποίο και τα έχουν κλέψει. Θα προτιμούσαν να τα καταθέτουν σε ξένες τράπεζες ή να επενδύσουν σε άλλες χώρες. Το έγκλημα έχει παγκόσμιο χαρακτήρα. Βάσεις δεδομένων που βοηθούν τον δημοσιογράφο-ερευνητή στην παρακολούθηση (της κίνησης) των χρημάτων παγκοσμίως, μπορούν να βρεθούν σε πολλά μέρη του διαδικτύου. Για παράδειγμα, η πρωτοβουλία Investigative Dashboard δίνει τη δυνατότητα στους δημοσιογράφους να «ακολουθήσουν» το χρήμα πέρα από τα σύνορα.
- Χρησιμοποίησε τα υφιστάμενα δίκτυα ερευνητικής δημοσιογραφίας
-
Οι δημοσιογράφοι - ερευνητές σε όλο τον κόσμο ομαδοποιούνται σε οργανισμούς όπως οι The Organized Crime and Corruption Reporting Project, The African Forum for Investigative Reporting, The Arab Reporters for Investigative Journalism, και το The Global investigative Journalism Network. Οι δημοσιογράφοι μπορούν επίσης να κάνουν χρήση επαγγελματικών δημοσιογραφικών πλατφόρμων όπως το IJNet, όπου πληροφορίες που σχετίζονται με τη δημοσιογραφία σε όλο τον κόσμο ανταλλάσσονται σε καθημερινή βάση. Πολλοί ρεπόρτερ ομαδοποιούνται σε δίκτυα που δουλεύουν πάνω σε παρόμοια θέματα και αντιμετωπίζουν παρόμοιες καταστάσεις, επομένως αποκτά σημασία (ίσως στο τέλος της περιόδου) μια τέτοια ανταλλαγή πληροφοριών και μεθόδων. Λίστες ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή γκρουπ κοινωνικής δικτύωσης επισυνάπτονται σε τέτοια δίκτυα, καθιστώντας με αυτό τον τρόπο αρκετά εύκολο να έρθεις σε επαφή με συναδέλφους δημοσιογράφους και να ρωτήσεις για πληροφορίες ή συμβουλές. Ιδέες ιστοριών για έρευνα επίσης μπορούν να συγκεντρωθούν από τέτοια φόρα (forums) και λίστες ταχυδρομείου.
- Χρησιμοποίησε την τεχνολογία και συνεργάσου με χάκερς
-
Το λογισμικό βοηθάει τους δημοσιογράφους - ερευνητές στην πρόσβαση και επεξεργασία της πληροφορίας. Διάφοροι τύποι λογισμικού βοηθούν τον ερευνητή να ξεχωρίσει-απαλλαγεί από το περιττό υλικό, να αναζητήσει και να κατανοήσει μεγάλες ποσότητες δεδομένων, καθώς επίσης και να βρει τα σωστά έγγραφα που απαιτούνται για μια αποκλειστική ιστορία. Υπάρχουν αρκετά διαθέσιμα προγράμματα λογισμικού που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως εργαλεία για την ανάλυση, συγκέντρωση ή ερμηνεία των πληροφοριών – το σημαντικότερο, οι δημοσιογράφοι – ερευνητές πρέπει να γνωρίζουν πως υπάρχουν πολλοί προγραμματιστές υπολογιστών έτοιμοι να βοηθήσουν εάν αυτό τους ζητηθεί. Αυτοί οι προγραμματιστές ή χάκερς γνωρίζουν πώς να αποκτήσουν και να χειριστούν πληροφορίες, και μπορούν να βοηθήσουν αρκετά στην ερευνητική προσπάθεια. Αυτοί οι προγραμματιστές, κάποιοι εκ’ των οποίων μέλη παγκόσμιων κινημάτων για τα ανοιχτά δεδομένα (open data), μπορούν να γίνουν πολύτιμοι σύμμαχοι στον αγώνα ενάντια στο έγκλημα και τη διαφθορά, ικανοί να βοηθήσουν τους δημοσιογράφους στη συγκέντρωση και ανάλυση των πληροφοριών.
Ένα καλό παράδειγμα μιας διασύνδεσης-διεπαφής ανάμεσα σε προγραμματιστές και πολίτες είναι το ScraperWiki, ένας δικτυακός τόπος όπου οι δημοσιογράφοι μπορούν να ζητήσουν βοήθεια από προγραμματιστές όσον αφορά την εξαγωγή δεδομένων από δικτυακούς τόπους. Η πρωτοβουλία Investigative Dashboard διατηρεί μια λίστα διαθέσιμων εργαλείων που θα μπορούσαν να βοηθήσουν τους δημοσιογράφους να συγκεντρώσουν, μορφοποιήσουν και αναλύσουν τα δεδομένα.
Η χρησιμότητα των προαναφερθέντων κατευθυντήριων γραμμών έχει υπάρξει ορατή σε πολλές περιπτώσεις. Ένα καλό παράδειγμα αποτελεί η δουλειά της Khadija Ismayilova, μιας πολύ έμπειρης ερευνήτριας – ρεπόρτερ από το Αζερμπαιτζάν, η οποία και δουλεύει σε ένα αυστηρό περιβάλλον όσον αφορά την πρόσβαση σε πληροφορίες. Η κα Ismayilova πρέπει σε καθημερινή βάση να ξεπερνάει εμπόδια προκειμένου να προσφέρει στο κοινό της χώρας της, καλές και αξιόπιστες πληροφορίες. Τον Ιούνιο του 2011, η Khadija Ismayilova μαζί με το παράρτημα του Radio Free Europe/Radio Liberty’s (RFE/RL) που εδρεύει στο Μπακού, μετέδωσαν πως οι κόρες του προέδρου του Αζερμπαϊτζάν, Ilham Aliyev λειτουργούσαν κρυφά μια ταχέως αυξανόμενη εταιρεία τηλεπικοινωνιών, την Azerfon μέσω offshore εταιρειών με έδρα τον Παναμά. Η εταιρεία κατέχει σχεδόν 1,7 εκατομμύρια συνδρομητές, καλύπτοντας το 80% της επικράτειας της χώρας και ήταν (εκείνη τη περίοδο) ο μοναδικός πάροχος υπηρεσιών 3G στο Αζερμπαϊτζάν. Η Ismayilova ξόδεψε τρία χρόνια προσπαθώντας να ανακαλύψει ποιοι ήταν οι ιδιοκτήτες της εταιρείας τηλεπικοινωνιών αλλά η κυβέρνηση αρνήθηκε να δώσει πληροφορίες για τους μετόχους λέγοντας πολλές φορές ακόμα και ψέματα για την ιδιοκτησία της εταιρείας. Ισχυρίστηκαν ακόμα πως η εταιρεία ανήκε στην Γερμανική Siemens AG, έναν ισχυρισμό που η συγκεκριμένη επιχείρηση αρνήθηκε κατηγορηματικά. Η ρεπόρτερ από το Αζερμπαϊτζάν κατάφερε να ανακαλύψει πως η Azerfon ανήκε σε μερικές ιδιωτικές εταιρείες με έδρα τον Παναμά. Αυτό φάνηκε να είναι και το αδιέξοδο στην έρευνα της μέχρι τη στιγμή που έλαβε βοήθεια από το εξωτερικό. Στις αρχές του 2011, η κα Ismayilova έμαθε μέσω του Investigative Dashboard πως οι εταιρείες με έδρα τον Παναμά μπορούν να εντοπιστούν μέσω μιας εφαρμογής που κατασκευάστηκε από τον προγραμματιστή και ακτιβιστή Dan O’Huiginn. Με το εργαλείο αυτό, κατάφερε τελικά να αποκαλύψει το γεγονός ότι οι δύο κόρες του προέδρου ήταν αναμεμειγμένες με την επιχείρηση τηλεπικοινωνιών μέσω των εταιρειών με έδρα τον Παναμά.
Στη πραγματικότητα, ο O’Huiginn δημιούργησε ένα εργαλείο που βοήθησε δημοσιογράφους από όλο τον κόσμο να περιγράψουν τη διαφθορά – Ο Παναμάς, ένας πολύ γνωστός παράδεισος offshore εταιρειών, έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως από διάφορους διεφθαρμένους αξιωματούχους ως ένα μέρος για την απόκρυψη κλεμμένου χρήματος (από συντρόφους του πρώην προέδρου της Αιγύπτου, Hosni Mubarak μέχρι «βρώμικους» αξιωματούχους στα Βαλκάνια ή στη Λατινική Αμερική). Αυτό που ο προγραμματιστής – ακτιβιστής έχει κάνει, ονομάζεται web scraping; μια μέθοδος που επιτρέπει την εξαγωγή και την αναδιαμόρφωση πληροφοριών (από δικτυακούς τόπους) ώστε αυτές να μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους ερευνητές. Ο O’Huiginn εξήγαγε το Παναμέζικο μητρώο των εταιρειών επειδή το συγκεκριμένο μητρώο μολονότι ανοικτό, επέτρεπε αναζητήσεις μόνο εάν ο δημοσιογράφος - ερευνητής γνώριζε το όνομα της εμπορικής εταιρείας για την οποία αυτός/αυτή έψαχνε. Αυτό περιόριζε τις πιθανότητες της έρευνας, καθώς οι ρεπόρτερ συνήθως αναζητούν ονόματα ή πρόσωπα προκειμένου να εντοπίσουν τα περιουσιακά τους στοιχεία. Εξήγαγε τα δεδομένα και δημιούργησε έναν νέο δικτυακό τόπο όπου οι αναζητήσεις με βάση το όνομα είναι επίσης δυνατές. Ο νέος δικτυακός τόπος επέτρεψε στους δημοσιογράφους ερευνητές σε διάφορες χώρες να ψαρέψουν πληροφορίες, να χρησιμοποιήσουν ονόματα αξιωματούχων σε κυβερνήσεις και κοινοβούλια αλλά και να ελέγξουν εάν διατηρούσαν κρυφά εταιρείες στον Παναμά (όπως ακριβώς έκανε η οικογένεια του προέδρου του Αζερμπαϊτζάν).
Υπάρχουν κι άλλα πλεονεκτήματα στη χρήση των κατευθυντήριων γραμμών που επισημάνθηκαν παραπάνω, πέραν από την καλύτερη πρόσβαση στη πληροφορία. Ένα από αυτά σχετίζεται με την ελαχιστοποίηση της ζημιάς και τη διασφάλιση μιας καλύτερης προστασίας για τους δημοσιογράφους – ερευνητές που δουλεύουν σε εχθρικά περιβάλλοντα. Αυτό ισχύει εξαιτίας του γεγονότος πως όταν δουλεύει σε ένα δίκτυο, ο δημοσιογράφος δεν είναι μόνος• Ο ρεπόρτερ – ερευνητής δουλεύει με συναδέλφους του σε άλλες χώρες, επομένως είναι δυσκολότερο για τους εγκληματίες να εντοπίσουν ποιος είναι υπεύθυνος για την αποκάλυψη των αδικημάτων τους. Σαν αποτέλεσμα, τα αντίποινα (εκδίκηση) από κυβερνήσεις και διεφθαρμένους αξιωματούχους είναι πολύ πιο δύσκολο να επιτευχθούν.
Κάτι ακόμα που πρέπει να χουμε κατά νου, είναι ότι η πληροφορία που δεν φαίνεται να είναι πολύτιμη σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή ίσως είναι πολύ σημαντική σε μία άλλη. Η ανταλλαγή των πληροφοριών μεταξύ ερευνητικών δικτύων μπορεί να οδηγήσει σε πολύ σημαντικές και αποκλειστικές ιστορίες. Για παράδειγμα, η πληροφορία πως ένας Ρουμάνος πιάστηκε στη Κολομβία με ένα κιλό κοκαΐνη, δεν αποτελεί πιθανότατα πρώτη είδηση στη Μπογκοτά, θα μπορούσε όμως να είναι πολύ σημαντική για το κοινό της Ρουμανίας, εάν κάποιος τοπικός ρεπόρτερ καταφέρει να ανακαλύψει πως το πρόσωπο που πιάστηκε με ναρκωτικά δουλεύει για την κυβέρνηση στο Βουκουρέστι.
Αποτελεσματική ερευνητική δημοσιογραφική δουλειά είναι το αποτέλεσμα της συνεργασίας ανάμεσα σε δημοσιογράφους - ερευνητές, προγραμματιστές και άλλους που θέλουν να χρησιμοποιήσουν τα δεδομένα για να συνεισφέρουν στη δημιουργία μια καθαρότερης, δικαιότερης και πιο σωστής παγκόσμιας κοινωνίας.
— Paul Radu, Organized Crime and Corruption Reporting Project