Σε αυτό το κεφάλαιο θα ρίξουμε μια γρήγορη ματιά στο νόμο, στο σημείο που θίγονται τα δεδομένα και οι βάσεις δεδομένων καθώς και στο τι μπορείτε να κάνετε χρησιμοποιώντας άμεσα διαθέσιμες στο κοινό άδειες κοινής χρήσης και νόμιμα εργαλεία. Μην αφήσετε τίποτα από τα παρακάτω να μετριάσει τον ενθουσιασμό σας για την δημοσιογραφία των δεδομένων. Οι νομικοί περιορισμοί στα δεδομένα συνήθως δεν μπλέκονται στο έργο σας, και μπορείτε να διασφαλίσετε άνετα πως δεν θα εμποδίσουν τον δρόμο άλλων που θα χρησιμοποιήσουν τα δεδομένα που έχετε δημοσιεύσει.

Προφανώς, η απόκτηση δεδομένων δεν υπήρξε ποτέ ευκολότερη. Πριν την εποχή της ευρύτατης διάδοσης δεδομένων στον Ιστό, ακόμη και όταν είχες αναγνωρίσει ποιο σύνολο δεδομένων χρειάζεσαι, όφειλες να ρωτήσεις οποιονδήποτε είχε αντίγραφο αυτού να στο δώσει ή με χαρτί ανά χείρας ή με γράμμα ή με μια προσωπική επίσκεψη. Τώρα, ο υπολογιστής σας ζητάει από τον υπολογιστή τους να αποστείλει ένα αντίγραφο στον υπολογιστή σας. Παραπλήσιο ως ιδέα, αλλά τώρα έχετε εσείς το αντίγραφο και εκείνοι (ο δημιουργός ή ο εκδότης) δεν έχουν κάνει κάτι και πιθανώς δεν έχουν και ιδέα ότι έχετε κατεβάσει αντίγραφο.

Τι θα λέγατε για την λήψη δεδομένων και προϋποθέσων όρων χρήσης (ToS), με ένα πρόγραμμα (scraping); Σκεφτείτε την προηγούμενη παράγραφο: Ο περιηγητής σας είναι ένα τέτοιο πρόγραμμα. Μπορούν οι προϋποθέσεις όρων χρήσης να επιτρέψουν την πρόσβαση σε συγκεκριμένους τύπους προγραμμάτων; Αν έχετε υπερβολικό χρόνο και χρήμα στη διάθεσή σας για να διαβάσετε όλα αυτά τα έγγραφα ή να κάνετε μια επίσκεψη στον δικηγόρο σας κάντε το ανεπιφύλακτα. Αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις, μην σταθείτε ανόητοι. Αν το πρόγραμμά σας «hammers» κάποιον ιστότοπο, το δίκτυο σας θα μπλοκαριστεί από την πρόσβαση στον συγκεκριμένο ιστότοπο και ίσως θα το αξίζετε κιόλας. Υπάρχει πλέον ένα ευρύ φάσμα μεθόδων σχετικά με την πρόσβαση και την λήψη δεδομένων από τον ιστό. Αν σχεδιάζετε κάτι τέτοιο, το να διαβάσετε κάποια παραδείγματα σε μια σελίδα όπως το ScraperWiki είναι μια καλή αρχή.

Εφόσον έχετε κάποια ενδιαφέροντα δεδομένα, μπορείτε να κάνετε ερωτήσεις, να μελετήσετε, να διαχωρίσετε, να οπτικοποιήσετε, να συσχετίσετε ή να κάνετε οποιαδήποτε άλλη ανάλυση επιθυμείτε κάνοντας χρήση του αντίγραφου των δεδομένων σας. Μπορείτε να δημοσιεύσετε αυτά τα δεδομένα και να κάνετε αναφορά σε όποια δεδομένα επιθυμείτε. Υπάρχει αρκετό νόημα πίσω από την στερεότυπη έκφραση “τα γεγονότα είναι δωρεάν”(“facts are free”), και ίσως υπάρχει μόνο μια φράση ανάμεσα σε εκείνους που σκέφτονται πολύ για την νομιμότητα των βάσεων δεδομένων ή ευρύτερα (και πιο νομότυπα), για την αρχή σε ζητήματα δεδομένων.

Τι θα γινόταν λοιπόν αν όντας ένας καλός ή ένας δυνάμει καλός δημοσιογράφος δεδομένων, προτίθεστε να δημοσιεύσετε πέρα από την ανάλυσή σας που περιλαμβάνει ορισμένα γεγονότα και κρίσιμα δεδομένα, τις βάσεις δεδομένων που χρησιμοποιήσατε ή συμπληρώσατε ενδεχομένως συμπεριλαμβανομένης και της ανάλυσής σας; Η μήπως απλώς επιμεληθήκατε δεδομένα χωρίς να υπήρχε κάποια ανάλυση; (Καλό αυτό, γιατί ο κόσμος μας χρειάζεται φύλακες δεδομένων). Αν χρησιμοποιήσατε δεδομένα συγκεντρωμένα από κάποια άλλη καταχώρηση, θα μπορούσε να προκύψει καμιά αναποδιά. (Αν η βάση δεδομένων σας είναι συνολικά σχηματισμένη από εσάς διαβάστε την επόμενη παράγραφο όπως και να έχει ως κίνητρο για τις μεθόδους κοινοποίησης που αναφέρονται στην μεθεπόμενη παράγραφο).

Αν είστε εξοικειωμένοι με το πώς τα πνευματικά δικαιώματα περιορίζουν τα δημιουργικά έργα - καθώς αν ο πάροχος πνευματικής ιδιοκτησίας δεν έχει επιτρέψει την χρήση ενός έργου (ή αν το έργο ανήκει στον δημόσιο τομέα ή η χρήση σας ενδέχεται να επισκιαστεί από εξαιρέσεις και περιορισμούς όπως η ορθή χρήση) και εξακολουθείς να κάνεις χρήση-με διανομή, εκτέλεση, κλπ όπως —the work, ο κάτοχος των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας θα μπορούσε να σας εξαναγκάσει να σταματήσετε. Παρά την ελευθερία των γεγονότων, η συλλογή αυτών περιορίζεται παρόμοια, παρά την διαφοροποίηση στους σχετικούς νόμους σε σύγκριση με αυτούς για τα πνευματικά δικαιώματα που εφαρμόζονται για τα έργα δημιουργίας. Εν συντομία, μια βάση δεδομένων ενδεχομένως υπόκειται σε πνευματικά δικαίωματα ως «δημιουργία». Σε πολλές δικαιοδοσίες η δημιουργία μιας βάσης δεδομένων «με τον ιδρώτα» κάποιου, που απλώς συγκεντρώνει μια βαση δεδομένων, μια μη τόσο δημιουργική μόδα, καθιστά την βάση δεδομένων αντικείμενο πνευματικών δικαιωμάτων. Στις ΗΠΑ συγκεκριμένα υπάρχει μια τάση να αύξησης του ελάχιστου ποσοστού για αίτηση υπαγωγής σε πνευματικά δικαιώματα (βλ. υπόθεση Feist v. Rural, η οποία σχετίζεται για μια ατζέντα, στα κλασικά των ΗΠΑ αν θέλετε να ανατρέξετε). Υπάρχουν ωστόσο και άλλες δικαιοδοσίες για τα «δικαιώματα περί βάσης δεδομένων» που περιορίζουν τις βάσεις δεδομένων και τις διαχωρίζουν από την πνευματική ιδιοκτησία (παρότι υπάρχει ένα χάσμα αναφορικά με τους όρους που καλύπτονται και συγκεκριμένα εκεί που υπάρχουν εφαλτήρια για την δημιουργικότητα και τα πνευματικά της δικαιώματα είναι σχεδόν ανύπαρκτα). Τα πλέον γνωστά είναι αυτά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Νομική προστασία βάσεων δεδομένων. Ξαναεπισημαίνεται λοιπόν, πως ιδίως αν ζείτε στην Ευρώπη προτού δημοσιεύσετε μια βάση δεδομένων από άλλη πηγή, καλύτερα να βεβαιωθείτε ότι έχετε την απαιτούμενη άδεια.

Προφανώς τέτοιοι περιορισμοί δεν είναι ο καλύτερος τρόπος να αναπτυχθεί το «οικοσύστημα» της δημοσιογραφίας των δεδομένων (και ούτε είναι ωφέλιμο για την κοινωνία- καθώς πολιτικοί επιστήμονες και άλλοι ενημέρωσαν την ΕΕ πως δεν θα υπήρχαν μελέτες πριν προκύψουν τα sui generis δικαιώματα). Ευτυχώς, ως εκδότης βάσης δεδομένων μπορείτε να αποσύρετε τέτοιου είδους περιορισμούς από την βάση δεδομένων σας (θεωρώντας πως δεν έχει στοιχεία για τα οποία δεν έχετε άδεια να παραχωρείτε περαιτέρω άδειες), ιδίως με το να παραχωρείτε εκ των προτέρων άδεια. Αυτό μπορεί να γίνει με την κοινοποίηση μιας βάσης δεδομένων υπό μια δημόσια άδεια ή έναν δημόσιο τομέα-πολλοί προγραμματιστές δημοσιεύουν τον κωδικά τους σε μια ελεύθερη και ανοιχτή πηγή αδειών, έτσι ώστε και άλλοι προγραμματιστές να μπορούν να επεκτείνουν τον κώδικά τους (μιας και τέτοιου είδους δημοσιογραφία που συχνά περιλαμβάνει κώδικα, όχι απλώς δεδομένα, πρέπει φυσικά να παραχωρείτε και τον κώδικά σας ώστε η συλλογή δεδομένων και η ανάλυση να είναι αναπαράξιμη). Υπάρχουν πολλοί λόγοι για να ανοίξετε τα δεδομένα σας. Για παράδειγμα το κοινό σας μπορεί να δημιουργήσει νέες οπτικοποιήσεις ή εφαρμογές που να μπορείτε να τις συνδέσετε-όπως κάνει η Guardian με την οπτικοποίηση των δεδομένων της στο Flickr pool. Οι συλλογές δεδομένων σας μπορούν να συνδυαστούν με άλλες και να δώσουν τόσο σε σας όσο και στους αναγνώστες σας μια εκτενέστερη άποψη επί του θέματος. Ότι και αν κάνουν άλλοι με τα δεδομένα σας, μπορεί να σας ανοίξει νέους δρόμους για ιστορίες, ή και ιδέες για ιστορίες, ή και ιδέες για άλλα εγχειρήματα με βάση τα δεδομένα. Και φυσικά θα σας απονεμηθούν τα εύσημα.

Όταν κάποιος φτάνει στο σημείο να αντιληφθεί την αναγκαιότητα του να ελευθερώνονται τα έργα με δημόσιες άδειες, η τείθεται το ερώτημα, «σε ποια από όλες τις άδειες»; Η ιδιαίτερη αυτή ερώτηση συχνά απαντάται από το ίδιο το εγχείρημα ή και την κοινότητα για την οποία δουλεύετε ή που ελπίζετε να συνεισφέρετε-επομένως χρησιμοποιήστε την άδεια που χρησιμοποιούν και αυτοί. Αν χρειαστεί να εμβαθύνετε, ξεκινήσετε από το σύνολο των αδειών που είναι ελεύθερες και ανοιχτές-που σημαίνει ότι οποιοσδήποτε έχει άδεια, για κάθε χρήση (με παραπομπή και κοινοποίηση ως απαιτούμενα). Ό,τι κάνουν τα Free Software Definition και Open Knowledge Definition για τα λογισμικά, αυτό κάνει το Open Knowledge Definition το για την γνώση, συμπεριλαμβανομένων και των βάσεων δεδομένων. Ορίζουν τι κάνει ένα έργο προσβάσιμο και τι επιτρέπουν οι ανοιχτές άδειες στους χρήστες.

Μπορείτε να επισκεφθείτε τον ιστότοπο του Open Knowledge Definition για να δείτε το τρέχον σύνολο αδειών που υπάρχει. Συνοπτικά, υπάρχουν τρεις βασικές κατηγορίες ανοιχτών αδειών:

Σημειώσατε πως το να χρησιμοποιήσετε ένα σύνολο δεδομένων από κάποιον άλλον υπό μια ανοιχτή άδεια, σκεφτείτε τα ανωτέρω ως έναν σύντομο οδηγό του πώς να εκπληρώσετε τους όρους αυτής της ανοιχτής άδειας. Οι άδειες που πιθανότερα θα συναντήσετε, από τις Creative Commons, Open Data Commons, και τις διάφορες κυβερνήσεις, συνήθως προβάλλουν μια περίληψη που θα σας επιτρέψει εύκολα να δείτε τις ουσιώδεις συνθήκες. Τυπικά θα υπάρχει στην ιστοσελίδα μια σημείωση της άδειας από ένα σύνολο δεδομένων το οποίο μπορεί να ληφθεί ή σε ένα φανερό μέρος μέσα στο ίδιο σύνολο δεδομένων, κάτι που εξαρτάται φυσικά από την μορφή του αρχείου.

Επιστρέφοντας στην αρχή, τι γίνεται όταν τα δεδομένα που χρειάζεστε δεν είναι ακόμη διαθέσιμα online ή είναι πέρα από κάποιο σημείο προσβάσιμα; Σκεφτείτε συγχρόνως και να ζητήσετε εσείς οι ίδιοι πρόσβαση, ζητώντας τα δεδομένα να ανοίξουν για επαναχρησιμοποίηση από το κοινό. Θα μπορούσατε να δώσετε αιχμές για το τι είδους σπουδαία πράγματα μπορούν να συμβούν αν επιτρέψουν κάτι τέτοιο με τα δεδομένα τους.

Η κοινοποίηση στον κόσμο μπορεί να σας υπενθυμίσει ότι η ιδιωτικότητα και άλλες σκέψεις και άλλοι κανόνες μπορεί να έρθουν στο προσκήνιο για ορισμένα σύνολα δεδομένων. Πράγματι, ακριβώς γιατί τα ανοιχτά δεδομένα ρίχνουν πολλά τεχνικά εμπόδια, όπως επίσης και εμπόδια πνευματικών δικαιωμάτων. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να ακολουθήσετε άλλου είδους εφαρμόσιμους νόμους. Αλλά εδώ ισχύει ότι συνήθως ίσχυε και υπάρχουν τρομακτικά πολλές πηγές και πολλές μορφές προστασίες για τους δημοσιογράφους, εφόσον η κοινή λογική σας φανερώσει μια ανάγκη να τις ερευνήσετε.

Καλή σας τύχη! Πιθανότατα όμως, να χρειαστείτε περισσότερο από τύχη για όλα τα υπόλοιπα ζητήματα της έρευνάς σας, από ότι όταν θα κληθείτε να διαχειριστείτε τα (χαμηλού κινδύνου) νομικά ρίσκα.

— Mike Linksvayer, Creative Commons